توضیحى درباره مسیر کاروان اسیران کربلا از کوفه به شام و از شام تا مدینه
کاروان اسیران کربلا را پس از انتقال به کوفه، اندکى نگاه داشتند و سپس
به سوى دمشق، پایتخت حکومت اُمویان، فرستادند. مسیر حرکت این کاروان، در
کتب تاریخ و سیره، معیّن نشده است. از این رو، پیموده شدن هر کدام از
مسیرهاى میان کوفه و دمشقِ آن روزگار، محتمل است.
برخى خواستهاند با ارائه شواهدى، حرکت آنان را از یکى از این چند راه،
قطعى نشان دهند؛ ولى مجموع قرائن، ما را به اطمینان کافى نمى رساند. ما
ابتدا راههاى موجود آن روزگار را بر مى شمریم و سپس، قرائن ارائه شده را
بررسى مى کنیم. ذکر این نکته پیش از ورود به بحث، لازم است که میان کوفه و
دمشق، فقط سه راه اصلى بوده است. البتّه هر کدام از این راه ها، در بخشى از
مسیر، فرعىهاى متعدّد کوتاه و بلندى هم داشته اند که طبیعى است.
مسیر حرکت کاروان اسیران کربلا، از کوفه به شام
راه سوم: راه کناره دجله
دجله، دیگر رود بزرگ عراق است و آن نیز مانند فرات، از ترکیه سرچشمه مى
گیرد؛ امّا از شام نمى گذرد و درگذشته، براى رفتن به شمال شرق عراق، از
مسیر کناره آن، استفاده مى کرده اند. این راه، مسیر اصلى میان کوفه و دمشق،
نبوده است و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهى از آن، کم کم به سمت غرب
پیچید و پس از طىّ مسیر نه چندان کوتاهى، به راه کناره فرات پیوست و از آن
طریق، وارد دمشق شد. این مسیر را مى توان سه ضلع از یک مستطیل دانست که ضلع
دیگر طولىِ آن را راه بادیه و سه ضلع یاد شده آن را: مسافت پیموده شده از
کوفه به سمت شمال، راه پیموده شده به سمت غرب، و راه پیموده شده به سمت
جنوب ـ که بازگشت به بخشى از مسیر پیموده شده قبلى است ـ، تشکیل مى دهند.
از این رو، از همه راه هاى دیگر، طولانى تر است و طول آن، حدود ۱۵۴۵
کیلومتر است. این راه را «راه سلطانى» نامیده اند.
چند نکته قابل توجّه
ما دلیل روشن و گزارش تاریخى معتبر و کهنى براى اثبات عبور کاروان اسیران کربلا از یکى از این سه راه، در دست نداریم و حدیثى نیز از اهل بیت علیهم السلام در این باره به ما نرسیده است. آنچه در دسترس ماست، برخى نشانه هاى جزئى و ناکافى اند که به صورت پراکنده، در برخى کتاب ها آمده اند، و نیز قصّهپردازىها و شرح حال هاى بى سند و نامعتبرى که در کتاب هاى غیر قابل استناد (مانند مقتل ساختگى منسوب به ابو مِخنَف)، آمده و سپس در کتاب هاى دیگر، تکرار شده اند. اینک، نشانه هاى جزئىِ پیش گفته را بررسى مىکنیم:
۴٫ بر اساس آنچه گفته شد، تنها نکته اى که مى تواند حرکت کاروان اسیران از راه سلطانى و یا راه کناره فرات را بر راه بادیه ترجیح دهد، دسترس داشتن به آب رودخانه است که این نیز با توجّه به کوچک بودن کاروان و امکان حمل آب با شتر، چندان وجه استوارى نیست. مؤیّد این نکته، عدم ذکر جزئیّات سفر و نبودن گزارشى در باره رسیدن کاروان به شهرها و یا دست کم، یکى دو شهر مهمّ سرِ راه است، که خود، نشان از پیمودن مسیر بیابانى و یا حتّى بیراهه است.
نتیجه نهایى
به دلیل نبودِ دلایل روشن و قابل اعتماد نمىتوان اظهار نظر قطعى کرد؛ ولى
با توجّه به نکاتى که گذشت، عبور کاروان اسیران کربلا از مسیر بادیه احتمال
بیشترى را به خود اختصاص مىدهد.
مسیر حرکت کاروان اسیران کربلا، از شام به مدینه
بر اساس نقشه ویژه دانشنامه امام حسین علیه السلام فاصله میان دمشق تا
مدینه، تقریبا ۱۲۲۹ کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه، شامل ۳۲ منزل
بوده است.
کاروان اسیران، در بازگشت از شام، قطعا این مسیر را پیموده اند و چنانچه در
ضمن حرکت، به کربلا هم رفته باشند، مسیرِ بسیار طولانى ترى را سپرى کرده
اند. حرکت پُررنج خانواده امام علیه السلام و همراهان، از مدینه آغاز شد و
به مدینه نیز ختم گردید و حدّاقل مسیرى که این بزرگواران طى کرده اند (با
فرض رفتن از کوفه به دمشق از کوتاه ترین مسیر، یعنى راه بادیه، و عدم
احتساب رفتنِ مجدّد به کربلا)، حدود ۴۱۰۰ کیلومتر است، با این محاسبه:
۴۳۱ کیلومتر (از مدینه به مکّه) + ۱۴۴۷ کیلومتر (از مکّه به کربلا) + ۷۰
کیلومتر (از کربلا به کوفه) + ۹۲۳ کیلومتر (از کوفه به دمشق از راه بادیه) +
۱۲۲۹ کیلومتر (از دمشق به مدینه) = ۴۱۰۰ کیلومتر.